تفکر انتقادی نوعی مهارت است که بهره مندی از آن باعث پیشرفت در زندگی اجتماعی و فردی هر انسانی می شود. در واقع تفکر انتقادی توانایی انسان در اندیشیدن به صورت مستقل و منعطف است. این نوع تفکر برخلاف اسمش به معنای انتقاد و یا عیب جویی نیست. کسانی که تفکر انتقادی (critical thinking) را در خود پرورش می دهند افراد موفقی تلقی می شوند. جامعه ای که از این افراد برخوردار باشد نیز به پیشرفت و توسعه دست خواهد یافت. تفکر انتقادی شامل مهارت ها و تکنیک هایی است که در صورت آگاهی و پرورششان می توانید در برابر مسائل گوناگون با دید تفکر انتقادی بنگرید.

تفکر انتقادی

تفکر انتقادی یا تفکر سنجشگرانه به توانایی و مهارت تفکر مستقل، روشن و منطقی گفته می شود. با تفکر انتقادی می توانید صحت و واقعیت موضوعات را ارزیابی و آزمایش کنید. این نوع تفکر در استدلال ها نقش مهمی دارد، باعث کسب دانش، بهبود نظریه ها و استدلال های قوی می شود. از تفکر انتقادی برای ارتقا نهادهای اجتماعی نیز استفاده می شود. این نوع تفکر، ذهن شما را برای بررسی مسائل روزمره و تصمیم گیری درست کمک می کند. البته تفکر سنجشگرانه به صورت استعداد به القوه در آدمی وجود ندارد بلکه باید آن را در خود پرورش دهید و برای کسب آن نیاز به تمرین دارید.

مهم ترین کارکرد تفکر انتقادی این است که به شما کمک می کند تا بر پایه یک فرض غلط حرکت نکنید. عدم بهره مندی از این مهارت باعث صدمه، مسمومیت و خرابکاری می شود. به نوعی تفکر سنجشگرانه به همراه تفکر خلاق پیش نیاز و کمک کنندۀ سایر مهارت های زندگی مانند حل مسأله، تصمیم گیری، ارتباط مؤثر و روابط سازنده است.

ابعاد مختلف تفکر انتقادی

۱٫ تجزیه و تحلیل اطلاعات و موضوعات

همانطور که گفتیم تفکر انتقادی مهارت بررسی و ارزیابی داده ها و اطلاعاتی است که قصد دارید آنها را برای جلب نظر دیگران ارائه دهید. حال این اطلاعات می توانند وجود یک مشکل، مجموعه ای از داده ها و یا نوشته یک متن باشند. افرادی که این مهارت را در خود پرورش داده اند می توانند تمام اطلاعاتی که وارد مغزشان می شود را تجزیه و تحلیل کرده و کاربرد و معنای آن را درک کنند.

۲٫ خلاقیت و دید روشنفکرانه

تفکر سنجشگرانه معمولا با خلاقیت همراه است. پیدا کردن چهارچوب های رفتاری مختلف برای یک موضوع خاص یا ارائه راه حل های جدید برای بررسی مسائل، نوعی تفکر سنجشگرانه است. برای اینکه بتوانید ادعا کنید که شما دارای تفکر انتقادی هستید لازم است تا نگاه روشنفکرانه در رفتار و اعمال خود داشته باشید؛ چرا که بخش جدا نشدنی از تفکر انتقادی کنار گذاشتن هر نوع پیش فرض و یا قضاوت در مورد اطلاعات است. پس برای داشتن این مهارت باید هر گونه تعصب و جانبداری در تجزیه و تحلیل داده ها و در ارائه ایده ها را کنار بگذارید.

۳٫ مهارت حل مسئله

توانایی حل مسئله یکی دیگر از اساسی ترین ابعاد تفکر انتقادی است که مجموعه ای از تحلیل مسئله، ارائه راه حل، پیاده سازی آن و در نهایت ارزیابی طرح نهایی را در برمی گیرد. برای اینکه فرآیند تفکر انتقادی را به صورت موثر تا انتها پیش ببرید لازم است تا در مرحلۀ آخر راه حل خود را ارائه دهید و خودتان تولید کننده یک ایده یا راه جدید برای حل مشکل باشید. در این صورت است که تفکر انتقادی کامل می شود.

۴٫ ارتباط برقرار کردن

یکی از جنبه های تفکر انتقادی ارتباطات است. شما ممکن است بخواهید در موارد بسیاری اطلاعات و داده های خود را با دیگران (مثلا با کارفرمایان و یا همکاران، دوستان، هم کلاسی ها و خانواده) به اشتراک بگذارید؛ باید با آنها ارتباط برقرار کنید تا بتوانید مفاهیم را انتقال دهید. در نهایت برای کارکرد بهتر تفکر انتقادی و به دنبال آن برای حل مشکلات نیاز به برقراری ارتباط سازنده به دیگران دارید.

چگونه مهارت تفکر انتقادی را در خود پرورش دهیم؟

۱٫ سوال بپرسید

در مورد موضوعات مختلف ذهنتان سوال های اساسی بپرسید. ممکن است وقتی با موضوع پیچیده ای مواجه می شوید تفسیر پیچیده ای از مشکل دریافت کنید، دچار سردرگمی شوید و سوال های پیچیده تری برایتان به وجود بیاید. سوال های اساسی و اولیه را فراموش نکنید. ذهنتان را به پرسش سوال های اساسی مربوط به موضوع تمرین دهید. سعی کنید سر هر مسئله ای در مورد جنبه های مختلف آن در ذهن خود سوال بپرسید. در این صورت ذهنتان به سوال پرسیدن عادت می کند و علاوه بر آن به صورت ناخوداگاه به دنبال پاسخ آن می گردد. خودتان نیز سعی کنید به دنبال راه حل های ساده بگردید. برای اطلاع بیشتر از تکنیک سوال پرسیدن کلیک کنید.

۲٫ در مورد فرضیه ها و باورهایتان تجدید نظر کنید

نکته ای که در تقویت مهارت تفکر انتقادی اهمیت دارد به زیر سوال بردن فرضیه های اساسی است. همۀ انسانها نسبت به مسائل گوناگون عقاید و باورهایی دارند. در واقع این شیوۀ ذهن برای پردازش اطلاعات است تا بتواند بر اساس آن عقاید تصمیم بگیرد. اما مغز انسان در بسیاری از موارد دچار خطا و اشتباه می شود. بنابراین دید خود را گسترش دهید و در مورد باورهای خود بیشتر فکر کنید. آنها را زیر سوال ببرید. از خود بپرسید اگر تمام باورهایتان درست و حقیقی نباشند چه می شود؟

۳٫ با انسانهای موفق و باهوش در ارتباط باشید

برای افزایش مهارت تفکر انتقادی از انسانهایی که این مهارت را دارند یاد بگیرید. هیچ چیز به اندازۀ یادگیری از دوستان موثر نیست. بنابراین دوستان خود را با احتیاط انتخاب کنید و بیشتر با افراد موفق و باهوش ارتباط بگیرید. می توانید از تجربیات و ماجراهای آنها با خبر شوید و انها را در ذهن خود تحلیل کنید. افراد با هوش معمولا نظرات هوشمندانه و راه حل های موثری بلدند. دوستان شما خواه ناخواه تاثیرات زیادی بر شما به جا می گذارند.

۴٫ با تفکر انتقادی از زوایای گوناگون به قضایا فکر کنید

سعی کنید در مواجه با مسائل گوناگون جای علت و معلول را عوض کنید و از نگاه دیگری قضایا را در نظر بگیرید. در این مورد می توان مسئلۀ معروف مرغ و تخم مرغ را در نظر گرفت. این موضوع نمونه ای از وارونه فکر کردن است. (مرغ تخم می گذارد، پس ابتدا مرغ وجود داشته است؛ اما خود مرغ چگونه به وجود آمده؟ از تخم مرغ؟ پس اول تخم مرغ به وجود آمده؟) در مورد مسائل مختلف این مثال را در نظر داشته باشید؛ هر چیزی هم می تواند علت و هم معلول باشد.

بنابراین اندیشیدن به مسائل از زوایای مختلف آنها می تواند شما را در زمینۀ تقویت مهارت تفکر انتقادی یاری دهد. با وجود این تمرین ها ممکن است هنوز هم در پرورش مهارت تفکر انتقادی مشکل داشته باشید. راهنمایی ها در جلسات مشاوره روانشناسی به شما برای بالا بردن مهارت هایتان بسیار موثر است.